الف) مفهوم‌شناسی واژه «شبهه»
«شُبهه» بر وزن فُعلَة است. مصدر در این وزن بر رنگ مانند خُضرة به معنای سبزی، حُمرة به معنای سرخی، دُهمة به معنای سیاهی شب و نیز بر واحدی از مقدار دلالت دارد؛ مانند لُقمَة. اهل لغت آن را «التباس» معنا كرده‌اند (1) كه به نظر می‌رسد این معنا با توجه به اثر آن است؛ زیرا شبهه به مقداری از شباهت اطلاق می‌شود كه به طور معمول سبب التباس و اشتباه می‌گردد.
اركان شبهه عبارت‌اند از: 1. حقیقت؛ 2. مشابه حقیقت؛ 3. میزانی از شباهت به حقیقت كه سبب خطا گردد. نكته قابل توجه در تعریف شبهه آن است كه همواره به گونه‌ای با حقیقت پیوند دارد؛ به طور كلی تا حقیقت و میزان قابل توجهی از مشابهت با حقیقت نباشد، اساساً شبهه‌ای شكل نخواهد گرفت.

1. تقابل یقین و شبهه
یقین همان جزم مطابق با واقع است. جهل در معرفت یقینی راه ندارد؛ زیرا یقین مطابق با واقع است. چنین معرفتی تردیدپذیر نیست؛ (2) بنابراین جزمی است. دفع و رفع شبهه در مطلوب‌ترین شكل آن به حالتی در انسان منجر می‌شود كه یقین نام دارد.
2. واژه‌های هم خانواده‌ی شبهه در قرآن
واژه‌های هم خانواده شبهه در قرآن كریم در سه شكل و معنای ذیل به كار رفته‌اند:
1. «متشابه» به معنی نظیر و مماثل؛ واژه‌ی متشابه در برخی آیات به معنای نظیر و مماثل به كار رفته است كه بیان كننده سطح قابل توجهی از مشابهت است؛ به گونه‌ای كه گویی رابطه میان دو متشابه، این همانی است. (3)

معنای مورد نظر ما از واژه «شبهه»‌ به معنای واژه متشابه نزدیك است. اساساً متشابهات خود منشأ بسیاری از شبهات‌اند. (4) معنای واژه‌های قرآنی متشابه (اسم)، تشابه (فعل)، شُبَّهَ (فعل) و متشابهات، تأیید می‌كند كه شبهه به میزانی از مشابهت اطلاق می‌شود كه سبب اشتباه در تشخیص شود.

1-.ابن منظور؛ لسان العرب؛ ج13، ص503.

2.رك: عبدالله جوادی آملی؛ تفسیر موضوعی قرآن كریم: مراحل اخلاق در قرآن، ج11،‌ص351.
3.«وَ أُتُوا بِهِ مُتَشَابِهاً»(بقره:25). «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتَاباً مُتَشَابِهاً …» (زمر:23). «وَ جَنَّاتٍ مِنْ أَعْنَابٍ وَ الزَّیْتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُشْتَبِهاً وَ غَیْرَ مُتَشَابِهٍ » (انعام:99). «وَ النَّخْلَ وَ الزَّرْعَ مُخْتَلِفاً أُکُلُهُ وَ الزَّیْتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُتَشَابِهاً وَ غَیْرَ مُتَشَابِهٍ» (انعام:141).

4.رك: عبدالله جوادی آملی؛ تفسیر موضوعی: قرآن در قرآن، ج1، ص450